Strona główna » Programy » Nietoperze (od 1995) » Gatunki
Nocek łydkowłosy Myotis dacycneme
(Boie, 1825)

Gromada: ssaki Mammalia, rząd: nietoperze Chiroptera,
rodzina: mroczkowate Vespertilionidae
 
 
Rozmieszczenie geograficzne

Występuje we wschodniej i środkowej Europie, wąskim pasem sięgając północno-zachodniej Francji. Rozmieszczony jest bardzo nierównomiernie – liczniej występuje w Holandii i Danii, na Węgrzech oraz w krajach bałtyckich. W Polsce stwierdzony w całym kraju, jednak wyraźne zagęszczenie stanowisk obserwowane jest na terenie pojezierzy oraz Kotliny Biebrzańskiej i terenów do niej przyległych. Większość stanowisk pochodzi z okresu zimowego, a latem spotykane są głównie dorosłe samce - rozród stwierdzono tylko na Suwalszczyźnie, Kaszubach, Pojezierzu Iławskim oraz w okolicach Warszawy.

Środowisko
Nocek łydkowłosy związany jest silnie z dużymi zbiornikami wodnymi (jeziora, stawy, rzeki), nad którymi żeruje. Mogą być one otoczone zarówno przez tereny rolnicze, jak i leśne.
 
Opis gatunku
Gatunek ten należy do większych krajowych nietoperzy. Futro na grzbiecie jest szarobrązowe, na brzuchu szarawe. Pyszczek jest ciemny, szeroki. Uszy ciemne. Skrzydła są szerokie. Koziołek jest nożowaty, równomiernie zwężający się ku końcowi, sięgający prawie połowy długości ucha, delikatnie wygięty w kierunku pyszczka. Błona skrzydłowa przyrasta do pięty. Ostroga zajmuje ok. 2/3-3/4 odległości między stopą a ogonem. Stopy są bardzo duże. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na 3 mm. Spodnia strona błony ogonowej, wzdłuż łydek, jest porośnięta białymi włosami (stąd nazwa). Przedramię długości 43,5-49,5 mm.
 

  • Nocek łydkowłosy - wygląd ogólny (z lewej, fot. Judyta Gulatowska) oraz stopa i ogon (z prawej, fot. Marek Kowalski). A - zakończenie ostrogi, B - miejsce przyczepu błony skrzydłowej

Czaszka szeroka, o łagodnym profilu. W odróżnieniu od nocka Bechsteina gałąź żuchwy nie jest paraboliczna. Długość kondylobazalna czaszki wynosi (15,1) 15,7-17,4 mm, długość żuchwy – 12,2-13,4 mm, wysokość gałęzi żuchwy – 3,5-4,1 mm. Szczęka górna zawiera 2 siekacze, 1 kieł, 3 przedtrzonowce i 3 trzonowce; żuchwa (szczęka dolna) – 3 siekacze, 1 kieł, 3 przedtrzonowce i 3 trzonowce. Szczegóły dotyczące budowy czaszki można znaleźć w pracach Kowalskiego i Ruprechta (1984) oraz Ruprechta (1987).

Rozpoznanie płci jest możliwe tylko u osobników trzymanych w ręku - u samca wyraźnie jest widoczne prącie.

Nocek łydkowłosy emituje podczas polowania głosy brzmiące w detektorze jak suche trzaski, najgłośniej słyszalne na częstotliwości 35-40 kHz.

Najdłuższy stwierdzony wiek w warunkach naturalnych to 20,5 roku, zaś w Polsce – 14 lat i 4 miesiące.


Zimujacy nocek łydkowłosy. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski

Biologia
Letnimi kryjówkami nocka łydkowłosego są głównie strychy, gdzie spotykane są kolonie rozrodcze samic, liczące do 300 osobników. Pojedyncze samce lub ich niewielkie (do 10 os.) kolonie w tym okresie spotykane są także na strychach, ale również w budynkach gospodarskich, szczelinach mostów, dziuplach czy budkach, a nawet podziemnych kanałach.

Od kwietnia samice gromadzą się w kryjówkach kolonii rozrodczych, gdzie w drugiej połowie czerwca rodzą jedno (sporadycznie dwoje) młode, które po nieco ponad miesiącu uzyskują zdolność lotu. Przed zimowaniem ma miejsce słabo zbadany okres godów – kopulacje obserwowano np. jesienią w późniejszych miejscach hibernacji.

Zimę spędza w podziemiach, zarówno dużych, jak i małych – np. w Kotlinie Biebrzańskiej i przylegającym do niej fragmencie Doliny Narwi stwierdzono 16 zimowisk tego gatunku – 3 forty, 1 schron bojowy, 1 duża piwnica dawnego browaru, 10 piwnic-ziemianek oraz jedna studnia. Największym polskim zimowiskiem jest Fort Centralny w Twierdzy Osowiec, w którym maksymalnie stwierdzono 34 osobniki. Zimują w miejscach ciepłych (4-9 oC), o dużej wilgotności, kryjąc się najczęściej w szczelinach. Może wykonywać wędrówki na odległość do 330 km.

Odżywianie się, pokarm
Poluje nad dużymi zbiornikami wody stojącej, lub wolno płynącymi rzekami. latając tuż nad powierzchnią wody. Jego lot odbywa się po linii prostej, w przeciwieństwie do nocka rudego, który latając bardzo często zakręca.

Stan populacji i zmiany, jakim podlega
Jest to gatunek występujący bardzo rzadko w naszym kraju. W ostatnich 25 latach w monitorowanych zimowiskach obserwuje się jedynie kilkadziesiąt osobników tego gatunku (z czego większość na terenie Kotliny Biebrzańskiej i terenów przyległych), co nie uprawnia do wyciągania wniosków dotyczących zmian jego liczebności.
Zagrożenia
  • Nocek łydkowłosy nie ma drapieżników mogących poważnie zagrozić jego populacji. W Polsce stwierdzono sporadyczne chwytanie go przez płomykówkę.
  • Fragmentacja populacji tego gatunku. Mimo spotykania pojedynczych osobników w całej Polsce, rozród stwierdzony był tylko na Suwalszczyźnie, Kaszubach, Pojezierzu Iławskim oraz w okolicach Warszawy. Przypuszczać można występowanie nie odkrytych kolonii tego gatunku na północnym Podlasiu oraz w innych częściach Pomorza.
  • Niszczenie lub przekształcanie zimowisk - dotyczy zwłaszcza obiektów innych niż jaskinie, jak duże piwnice powojskowe czy obiekty. Często ich zagospodarowanie związane jest ze zmianami mikroklimatu (np. związaną z częstą obecnością ludzi czy przebudową obiektu).
  • Częste budzenie się osobników na zimowiskach, spowodowane intensywnym ruchem turystycznym w jaskiniach i obiektach powojskowych, używanie lamp karbidowych lub pochodni niesie za sobą zagrożenia znacznego podniesienia temperatury w obiekcie, a tym samym wybudzeń nietoperzy; osobnikom wiszącym na wierzchu ścian czy sufitu grozi podpalenie.
  • Remonty strychów, zwłaszcza w okresie maj-sierpień, oraz wykorzystywanie toksycznych środków konserwacji drewna i likwidowanie otworów wlotowych, wpływa negatywnie na kolonie kryjące się w budynkach. Także nocna iluminacja budynków może być poważnym problemem – nietoperze nie wylatują z kryjówek, gdy jest jasno. Dodatkowym utrudnieniem jest fakt, iż zlokalizowano w Polsce jedynie dwie kryjówki kolonii rozrodczych.
  • Zanieczyszczenie wód, będących miejscem nocka łydkowłosego. Silna eutrofizacja powoduje rozrost roślinności pływającej, co uniemożliwia żerowanie temu gatunkowi, wymagającemu otwartego lustra wody. Natomiast zatrucie wód środkami chemicznymi powoduje przedostawanie się ich do ciała nietoperzy (poprzez zjadane ofiary) i ostatecznie śmierć tych zwierząt.

Ochrona
  • Szczegółowa inwentaryzacja stanowisk, zwłaszcza wyszukanie kryjówek kolonii rozrodczych i dużych zimowisk.
  • Podstawowe zimowiska nietoperzy, znajdujące się w jaskiniach, sztolniach, piwnicach, obiektach militarnych i innych podziemiach, powinny być objęte ochroną prawną (rezerwaty przyrody, użytki ekologiczne) oraz zabezpieczone (kraty, ogrodzenia itp.). Nieliczne zimowiska tych ssaków objęte są już ochroną: rez. Nietoperek oraz Nietoperek II jako rezerwaty nietoperzy, wybrane jaskinie są chronione jako rezerwaty przyrody nieożywionej lub pomniki przyrody. Część jaskiń znajduje się w parkach narodowych (np. Ojcowskim PN). Kilkanaście zimowisk zostało zamkniętych kratami zabezpieczającymi przed wchodzeniem tam ludzi. Są to np.: główny ciąg korytarzy Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (rez. Nietoperek i Nietoperek II) czy sztolnie na Dolnym Śląsku.
  • W podziemiach licznie zasiedlanych przez nietoperze penetracja ludzka powinna być uniemożliwiona od października do kwietnia, w pozostałym okresie może być dopuszczona, jednak nie powinna ona przyczyniać się do zmiany warunków panujących w podziemiu (np. zakaz używania otwartego ognia).
  • Objęcie ochroną, w porozumieniu z właścicielami budynków, wszystkich znanych kryjówek koloni rozrodczych. Należy w nich zminimalizować wpływ kolonii na obiekt (dotyczy zwłaszcza budynków drewnianych) oraz oddziaływanie użytkowników na kolonię. W przypadku konieczności dokonania remontu budynku, w którym znajduje się kolonia rozrodcza, należy: (1) nie prowadzić prac remontowych w okresie maj-październik (przebywanie kolonii na strychu), (2) unikać środków konserwacji drewna toksycznych dla kręgowców (zawierających Lindan, PCB itp.), (3) pozostawić po remoncie wloty dla nietoperzy, prowadzące na strych.
  • W rejonach rozmnażania się nocka łydkowłosego konieczna jest szeroka akcja informacyjna, skierowana do gmin, proboszczów oraz właścicieli innych obiektów, w których mogą się kryć kolonie rozrodcze tego gatunku, aby działania ochronne zostały właściwie zrozumiane i powszechnie zaakceptowane. Jej celem jest podkreślenie znaczenia rzadkich i zagrożonych gatunków nietoperzy dla dziedzictwa przyrodniczego oraz sprawienie, by lokalne społeczności poczuły się odpowiedzialne za "swoje" nietoperze i wypracowały sposoby zarządzania w celu ochrony danej kolonii.

Status gatunku
Nocek łydkowłosy objęty jest w Polsce ochroną ścisłą jako gatunek wymagający czynnej ochrony; ponadto wszelkie zimowiska nietoperzy, w których w ciągu trzech kolejnych lat choć raz stwierdzono ponad 200 osobników tych ssaków, mogą mieć wyznaczoną strefę ochrony całorocznej, która obejmuje pomieszczenia i kryjówki zajmowane przez nietoperze (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną, Dz. U. nr 220, poz. 2237). Wpisany jest do Polskiej czerwonej księgi zwierząt z kategorią EN (Endangered, gatunek bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożony wyginięciem). Zamieszczony jest w załączniku II i IV Dyrektywy Rady EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Wymieniony jest także w załączniku II Konwencji Berneńskiej. Zaliczony został do gatunków zagrożonych wyginięciem (kategoria Vulnerable) na liście IUCN.
Marek Kowalski

Bibliografia
  • Dietz Ch., von Helversen O. 2004. Illustrated identification key to the bats of Europe. Electronic publication, version 1.0.
  • Kowalski K. & Ruprecht A. L. 1984. Rząd: Nietoperze – Chiroptera. W: Z. Pucek (red.), Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa: 85-138.
  • Kowalski M., Lesiński G. 1994. Bats occupying nest boxes for birds and bats in Poland. Nyctalus (N. F.) 5: 19-26.
  • Kowalski M., Lesiński G. (red.).2000. Poznajemy nietoperze. ABC wiedzy o nietoperzach, ich badaniu i ochronie. OTON, Warszawa.
  • Kowalski M., Lesiński G., Fuszara E., Radzicki G, Hejduk J., 2002. Longevity and winter roost fidelity in bats of central Poland. Nyctalus (N. F.) 8: 257-261.
  • Kowalski M., Lesiński G., Ignaczak M. 2002. Zimowy monitoring nietoperzy w jaskiniach na Wyżynie Wieluńskiej w latach 1981-1999. Nietoperze 3: 119-128.
  • Kowalski M., Lesiński G., Wojtowicz B., Nitkiewicz T. 2003. Zimowe stanowiska nocka łydkowłosego Myotis dasycneme (Boie, 1825) w północnej części Podlasia. Nietoperze 4: 163-166.
  • Kowalski M., Wojtowicz B. 2004. Myotis myotis (Borkhausen, 1797). Nocek duży. W: Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.).Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Tom 6. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: 363-367.
  • Lesiński G. 2006. Wpływ antropogenicznych przekształceń krajobrazu na strukturę i funkcjonowanie zespołów nietoperzy w Polsce. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.
  • Lesiński G., Kowalski M. 2001. Znaczenie małych piwnic dla hibernacji nietoperzy w środkowej i północno-wschodniej Polsce. Nietoperze 2: 43-52.
  • Lesiński G., Kowalski M., Domański J., Dzięciołowski R., Laskowska-Dzięciołowska K., Dzięgielewska M. 2004. The importance of small cellars to bat hibernation in Poland. Mammalia 68: 345-352.
  • Řehak Z., 1999. Central European bat sounds. Nietoperze 1: 29-37.
  • Ruprecht A. L., 1979. Bats (Chiroptera) as constituents of the food of the Barn owls Tyto alba in Poland. Ibis 121: 489-494.
  • Ruprecht A. L. 1983. 0020. Myotis dasycneme (Boie, 1825). W: Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa: 69-70, mapy: 43.
  • Ruprecht A. L., 1987. Klucz do oznaczania żuchw nietoperzy fauny Polski. Prz. Zool. 31: 89-105.
  • Sachanowicz K., Ciechanowski M. 2005. Nietoperze Polski. Multico, Warszawa.
  • Sachanowicz K., Ciechanowski M., Piksa K. 2006. Distribution patterns, species richness and status of bats in Poland. Vespertilio 9-10: 151-173.
  • Wołoszyn B. W. 2001. Myotis dasycneme (Boie, 1825). Nocek łydkowłosy. W: Głowaciński Z. (red.). Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL, Warszawa: 51-52.
Jeżeli widzisz na tej stronie jakiś błąd, lub możesz uzupełnić go o jakąś informację - zgłoś na Forum Przyrodniczym "Bocian":

Internetowy atlas nietoperzy