Borowiec wielki Nyctalus noctula
(Schreber, 1774)
Gromada: ssaki Mammalia, rząd: nietoperze Chiroptera,
rodzina: mroczkowate Vespertilionidae
Gromada: ssaki Mammalia, rząd: nietoperze Chiroptera,
rodzina: mroczkowate Vespertilionidae
Rozmieszczenie geograficzne
Środowisko
Borowiec wielki występuje w Europie z wyjątkiem północnych i południowych jej części, w północnej Afryce i w Azji - sięgając Chin i Japonii. W Polsce występuje powszechnie w całym kraju.
Środowisko
Gatunek użytkujący szerokie spektrum środowisk. Jego kolonie najczęściej znajdują się na terenach leśnych lub w luźnych zadrzewieniach, jednak w ostatnich latach coraz częściej spotykane są na obszarach zabudowanych. Żeruje zarówno na terenach leśnych, jak i otwartych, nad różnej wielkości zbiornikami wodnymi, a także między zabudową.
Portret borowca wielkiego. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski
Opis gatunku
Jest jednym z największych krajowych gatunków nietoperzy. Futro jest gęste, o krótkich włosach, jednobarwne, na grzbiecie i brzuchu takiego samego koloru, rudobrązowe, u osobników młodocianych ciemnobrązowe. Błona lotna, ucho i pyszczek są ciemnobrązowe. U osobników dorosłych błona skrzydłowa wzdłuż tułowia i przedramienia pokryta jest gęsto włosami. Skrzydła są wąskie. Ucho jest krótkie, zaokrąglone. Koziołek jest krótki, na końcu płatowato rozszerzony (jego szerokość w górnej części większa przynajmniej dwukrotnie niż w dolnej), przypominający grzybek. Błona skrzydłowa jest przyczepiona do pięty. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Poza nią wystaje płatek skórny z poprzeczną chrząstką. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na 2-3 mm. Przedramię długości 50,3-58,5 mm.
Trzymany w ręku borowiec wielki jest nie do pomylenia z żadnym innym gatunkiem występującym w Polsce. Jego wielkość (oceniona na podstawie długości przedramienia) jest zbliżona tylko do mroczka późnego. Borowiec wielki jednak wyraźnie różni się od niego: ma grzybkowaty kształt koziołka, tylną krawędź ucha zakończoną charakterystycznym fałdem, sięgającym kąta ust oraz odmienny (rudy) kolor futra u osobników dorosłych. Nocek duży jest większy, jednak najmniejsze osobniki tego gatunku mogą być wielkości dużych borowców wielkich. Cechami umożliwiającymi odróżnienie tego gatunku są biały brzuch i wyraźne duże uszy.
Trzymany w ręku borowiec wielki jest nie do pomylenia z żadnym innym gatunkiem występującym w Polsce. Jego wielkość (oceniona na podstawie długości przedramienia) jest zbliżona tylko do mroczka późnego. Borowiec wielki jednak wyraźnie różni się od niego: ma grzybkowaty kształt koziołka, tylną krawędź ucha zakończoną charakterystycznym fałdem, sięgającym kąta ust oraz odmienny (rudy) kolor futra u osobników dorosłych. Nocek duży jest większy, jednak najmniejsze osobniki tego gatunku mogą być wielkości dużych borowców wielkich. Cechami umożliwiającymi odróżnienie tego gatunku są biały brzuch i wyraźne duże uszy.
Możliwości pomyłki istnieją w zasadzie tylko w obrębie
rodzaju borowiec. W Polsce występują dwa gatunki - borowiec wielki i
borowiaczek. Trzeci gatunek był stwierdzony raz. Osobniki trzymane w
ręku nie sprawiają kłopotów - długości przedramienia tych gatunków nie
zachodzą na siebie. Inne cechy, pozwalające odróżnić te gatunki, to:
Kolor futra: u borowiaczka - zawsze ciemnobrązowy, włos jest dwubarwny (ciemniejszy u nasady); u borowca wielkiego - u osobników dorosłych rudobrązowe, u młodych ciemnobrązowe, włos jednobarwny, bardzo rzadko dwubarwny, jednak wówczas nasada włosów jest jaśniejsza; u borowca olbrzymiego - ceglaste lub rude.
Uszy - u borowca olbrzymiego są krótsze i szersze, w zarysie przypominają trójkąt równoboczny.
Obserwując borowce w kryjówce lub na zdjęciu rozpoznanie gatunku jest trudne - niezbędne jest tu duże doświadczenie i opatrzenie. Borowiec olbrzymi wyróżnia się masywnymi, krótkimi i szerokimi uszami. Borowiec wielki od borowiaczka może być odróżniony poprzez kolor futra (omówiony powyżej), szerszy i masywniejszy pyszczek oraz większe końcówki przedramion (nadgarstki).
Czaszka jest duża i masywna, lecz prawie wcale nie wyprofilowana. Długość kondylobazalna czaszki wynosi (16,9) 17,4-21,2 mm, długość żuchwy: 13,5-15,0 mm, wysokość gałęzi żuchwy: 4,3-4,8 mm. Szczęka górna zawiera 2 siekacze, 1 kieł, 2 przedtrzonowce i 3 trzonowce; żuchwa (szczęka dolna) - 3 siekacze, 1 kieł, 2 przedtrzonowce i 3 trzonowce. Szczegóły dotyczące budowy czaszki można znaleźć w pracach Kowalskiego i Ruprechta (1984) oraz Ruprechta (1987).
Rozpoznanie płci jest możliwe tylko u osobników trzymanych w ręku - u samca wyraźnie jest widoczne prącie.
Sygnały echolokacyjne borowca wielkiego są emitowane na niskich częstotliwościach. W detektorze heterodynowym najlepiej słyszalne są na 18-22 kHz. Są one bardzo głośne i dźwięczne - przypominają dźwięk "plip-plop".
Maksymalny wiek stwierdzony w warunkach naturalnych wynosi 12 lat.
Kolor futra: u borowiaczka - zawsze ciemnobrązowy, włos jest dwubarwny (ciemniejszy u nasady); u borowca wielkiego - u osobników dorosłych rudobrązowe, u młodych ciemnobrązowe, włos jednobarwny, bardzo rzadko dwubarwny, jednak wówczas nasada włosów jest jaśniejsza; u borowca olbrzymiego - ceglaste lub rude.
Uszy - u borowca olbrzymiego są krótsze i szersze, w zarysie przypominają trójkąt równoboczny.
Obserwując borowce w kryjówce lub na zdjęciu rozpoznanie gatunku jest trudne - niezbędne jest tu duże doświadczenie i opatrzenie. Borowiec olbrzymi wyróżnia się masywnymi, krótkimi i szerokimi uszami. Borowiec wielki od borowiaczka może być odróżniony poprzez kolor futra (omówiony powyżej), szerszy i masywniejszy pyszczek oraz większe końcówki przedramion (nadgarstki).
Czaszka jest duża i masywna, lecz prawie wcale nie wyprofilowana. Długość kondylobazalna czaszki wynosi (16,9) 17,4-21,2 mm, długość żuchwy: 13,5-15,0 mm, wysokość gałęzi żuchwy: 4,3-4,8 mm. Szczęka górna zawiera 2 siekacze, 1 kieł, 2 przedtrzonowce i 3 trzonowce; żuchwa (szczęka dolna) - 3 siekacze, 1 kieł, 2 przedtrzonowce i 3 trzonowce. Szczegóły dotyczące budowy czaszki można znaleźć w pracach Kowalskiego i Ruprechta (1984) oraz Ruprechta (1987).
Rozpoznanie płci jest możliwe tylko u osobników trzymanych w ręku - u samca wyraźnie jest widoczne prącie.
Sygnały echolokacyjne borowca wielkiego są emitowane na niskich częstotliwościach. W detektorze heterodynowym najlepiej słyszalne są na 18-22 kHz. Są one bardzo głośne i dźwięczne - przypominają dźwięk "plip-plop".
Maksymalny wiek stwierdzony w warunkach naturalnych wynosi 12 lat.
Biologia
Odżywianie się, pokarm
Stan populacji i zmiany, jakim podlega
Letnimi kryjówkami borowców wielkich są najczęściej dziuple, położone minimum kilka metrów nad ziemią. W budkach lęgowych występuje stosunkowo rzadko (w porównaniu z powszechnością występowania w Polsce) - jest piątym gatunkiem pod względem liczby osobników. Swoje kryjówki zmienia bardzo często - każda kolonia wykorzystuje kilka dziupli, w których ukrywa się w ciągu dnia. W ostatnich latach spotykany jest coraz częściej w szczelinach budynków - zarówno tradycyjnych, jak i nowoczesnych, budowanych z wielkiej płyty.
Kolonie rozrodcze są duże, czasami grupują ponad 100 dorosłych samic. Często osobniki tego gatunku tworzą kolonie mieszane z borowiaczkiem, rzadziej z innymi gatunkami (np. nockiem rudym).
Kolonie rozrodcze są duże, czasami grupują ponad 100 dorosłych samic. Często osobniki tego gatunku tworzą kolonie mieszane z borowiaczkiem, rzadziej z innymi gatunkami (np. nockiem rudym).
W czerwcu lub na początku lipca samica rodzi najczęściej dwoje młodych (jednak na Wyspach Brytyjskich jest to zwykle jedno młode) po ciąży trwającej około 70 dni. Po trzech tygodniach życia młode nietoperze zaczynają latać.
Po usamodzielnieniu się młodych borowców wielkich, czyli w sierpniu, rozpoczyna się okres godów. Aktywne płciowo samce zajmują kryjówkę (najczęściej jest to dziupla lub budka lęgowa) oraz niewielki teren wokół niej. Samiec oznacza kryjówkę wydzieliną zapachową, produkowaną przez silnie powiększone gruczoły policzkowe. Nocą, siedząc w otworze kryjówki, wydaje głosy godowe, mające na celu przywabienie samic oraz odstraszenie innych samców. Do kopulacji dochodzi w kryjówce, jednak poza Polską obserwowano ją także zimą w miejscach hibernacji.
Po usamodzielnieniu się młodych borowców wielkich, czyli w sierpniu, rozpoczyna się okres godów. Aktywne płciowo samce zajmują kryjówkę (najczęściej jest to dziupla lub budka lęgowa) oraz niewielki teren wokół niej. Samiec oznacza kryjówkę wydzieliną zapachową, produkowaną przez silnie powiększone gruczoły policzkowe. Nocą, siedząc w otworze kryjówki, wydaje głosy godowe, mające na celu przywabienie samic oraz odstraszenie innych samców. Do kopulacji dochodzi w kryjówce, jednak poza Polską obserwowano ją także zimą w miejscach hibernacji.
Zimę spędza w zachodniej i południowej Europie, wykonując przeloty, których długość sięga 1000 km. Borowce wielkie obrączkowane latem w Polsce nie były obserwowane w okresie zimowym. Informacje o nich pochodzą z innych sezonów letnich z Węgier i Szwajcarii, przy czym maksymalna odległość przelotu wynosiła 1003 km. Zimuje w dziuplach i budynkach, rzadziej w szczelinach skalnych. Zimowe obserwacje z Polski są coraz częstsze. Trzykrotnie obserwowany był w kryjówkach podziemnych - w sztolni w Bochotnicy, w jaskini Puchacza oraz w piwnicy domu w Szczecinie. W kilku miastach (m.in. w Oławie koło Wrocławia i Poznaniu) obserwowano je w szczelinach budynków zbudowanych z wielkiej płyty. Znanych jest także sporo doniesień o osobnikach znajdowanych zimą poza kryjówkami oraz w mieszkaniach, gdzie dostały się najprawdopodobniej przypadkowo. Zimowanie tego gatunku na Mazurach, w dziuplach lip, podawane w literaturze, nie jest dostatecznie udokumentowane.
Odżywianie się, pokarm
Wylatuje z kryjówek bardzo wcześnie, często jeszcze przed zachodem słońca. Odżywia się bardzo różnorodnym pokarmem - począwszy od drobnych muchówek z rodziny ochotkowatych, do dużych chrząszczy. Zawsze chwyta ofiary w locie, często poluje na owady odbywające rójkę nad wodą.
Stan populacji i zmiany, jakim podlega
Gatunek ten nie jest objęty żadnym rodzajem monitoringu, zatem nie wiemy, czy liczebność jego populacji ulega zmianie.
Zagrożenia
- Borowiec wielki nie ma drapieżników mogących poważnie zagrozić jego populacji. Jest najczęściej chwytanym nietoperzem przez puszczyka (w Polsce stanowił około 34% nietoperzy zjadanych przez tę sowę) oraz często jednym z częściej chwytnych przez płomykówkę (7,4%).
- Usuwanie starych, martwych lub obumierających drzew w lasach powoduje, że jego nietoperze nie mogą znaleźć odpowiednio dużo dziupli (lub innych kryjówek w drzewach, np. za odstającą korą).
- Trwające obecnie w wielu miastach prace związane z termomodernizacjami budynków zbudowanych z wielkiej płyty stanowią poważne zagrożenia dla nietoperzy ukrywających się w szczelinach między ich elementami konstrukcyjnymi. W ostatnich latach borowce wielkie, mroczki późne czy mroczki posrebrzane coraz częściej są w nich spotykane, zarówno latem, jak i zimą. Prace prowadzone w dzień nie pozwalają nietoperzom na ucieczkę, w związku z czym często są one żywcem zamurowywane w swoich kryjówkach.
Ochrona
- W lasach bardzo ważne jest pozostawianie jak najwięcej różnorodnych drzew dziuplastych (martwych i żywych, należących do różnych gatunków) oraz wieszanie budek w drzewostanach średnich klas wieku, zwiększających liczbę ukryć dla nietoperzy. Borowce wielkie niezbyt chętnie zasiedlają budki, chociaż lokalnie spotykane są w nich licznie. Ciężko jest ustalić warunki, w których nietoperze te wchodzą do budek, jednak z pewnością częściej zasiedlają budki rozwieszone na większej wysokości (5-6 m).
- W przypadku prowadzenia prac termomodernizacyjnych w budynkach, w których przebywają nietoperze w szczelinach między płytami, należy (w porozumieniu ze specjalistami) przeprowadzić zatkanie wszelkich otworów w czasie, kiedy nietoperze przebywają poza nimi. Optymalnym rozwiązaniem jest także umożliwienie zasiedlenia bloku przez nietoperze po przeprowadzeniu wszelkich prac.
Status gatunku
Borowiec wielki objęty jest w Polsce ochroną ścisłą jako gatunek wymagający czynnej ochrony; ponadto wszelkie zimowiska nietoperzy, w których w ciągu trzech kolejnych lat choć raz stwierdzono ponad 200 osobników tych ssaków, mogą mieć wyznaczoną strefę ochrony całorocznej, która obejmuje pomieszczenia i kryjówki zajmowane przez nietoperze (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną, Dz. U. nr 220, poz. 2237). Zamieszczony jest w załączniku IV Dyrektywy Rady EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory oraz w załączniku II Konwencji Berneńskiej.
Bibliografia
- Dietz Ch., von Helversen O. 2004. Illustrated identification key to the bats of Europe. Electronic publication, version 1.0.
- Dzięgielewska M., Dzięgielewski K. 2002. Zimowe kryjówki borowców wielkich w aglomeracji miejskiej, Wrocław. Nietoperze 3, s. 299.
- Kowalski K. & Ruprecht A. L. 1984. Rząd: Nietoperze - Chiroptera. W: Z. Pucek (red.), Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa: 85-138.
- Kowalski M., Lesiński G. 1994. Bats occupying nest boxes for birds and bats in Poland. Nyctalus (N. F.) 5: 19-26.
- Kowalski M., Lesiński G. (red.). 2000. Poznajemy nietoperze. ABC wiedzy o nietoperzach, ich badaniu i ochronie. OTON, Warszawa.
- Kowalski M., Lesiński G. 2002. Nietoperze w diecie sów na Nizinie Mazowieckiej i Podlaskiej. Nietoperze 3: 255-261.
- Krzanowski A. 1960. Investigations of flights of Polish bats, mainly Myotis myotis (Borkhausen, 1797). Acta theriol. 4: 175-184.
- Lesiński G. 2006. Wpływ antropogenicznych przekształceń krajobrazu na strukturę i funkcjonowanie zespołów nietoperzy w Polsce. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.
- Řehak Z., 1999. Central European bat sounds. Nietoperze, 1: 29-37.
- Ruprecht A. L., 1979. Bats (Chiroptera) as constituents of the food of the Barn owls Tyto alba in Poland. Ibis, 121: 489-494.
- Ruprecht A. L. 1983. 0028. Nyctalus noctula (Schreber, 1774). W: Z. Pucek, J. Raczyński (red.). Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa: 77-78, mapy: 59.
- Ruprecht A. L., 1987. Klucz do oznaczania żuchw nietoperzy fauny Polski. Prz. Zool., 31: 89-105.
- Sachanowicz K., Ciechanowski M. 2005. Nietoperze Polski. Multico, Warszawa.
- Sachanowicz K., Ciechanowski M., Piksa K. 2006. Distribution patterns, species richness and status of bats in Poland. Vespertilio 9-10: 151-173.
Marek Kowalski
Jeżeli widzisz na tej stronie jakiś błąd, lub możesz uzupełnić go o jakąś informację - zgłoś na Forum Przyrodniczym "Bocian":
Internetowy atlas nietoperzy
