Wstępne rozpoznanie coleopterofauny rezerwatu „Las Natoliński”, wykonane przez Adama Woźniaka i Pawła Górskiego w okresie od 16.03 do 31.12.2001 roku

Niniejsze opracowanie jest wstępem do badań owadów zasiedlających teren rezerwatu „Las Natoliński” w Warszawie. Krótki okres badań rozpoczętych z dniem 16.03.2001 i prowadzonych do końca roku 2001 nie pozwala na rozwinięcie i szerokie potraktowanie zagadnienia, jakim jest rozpoznanie i badanie ogromnej liczby owadów żyjących na tym terenie. Ze względu na kilkuletni cykl rozwojowy niektórych owadów, rozległość terenu, sezonowość pojawu imago i ogrom prac, badania powinny być kontynuowane w przyszłych latach. Jednak ponad dziewięć miesięcy prac w terenie przyniosło efekty w postaci wstępnej oceny stanu lasu, przeglądu rzadkich i ciekawych gatunków- głównie chrząszczy oraz szczegółowego określenia kierunków dalszych badań.

Dwóch entomologów - członków Mazowieckiego Towarzystwa Ochrony Fauny, badających owady Rezerwatu Natolińskiego pragnie podziękować osobom pomagającym w naszej pracy: pani Elżbiecie Gogolewskiej- zastępcy Dyrektora Centrum Europejskiego Natolin, pani Annie Ronikier-Dolańskiej - Wojewódzkiemu Konserwatorowi Przyrody, panu Marcinowi Sielezniewowi i pani Elżbiecie Wanat. Bez poparcia i pomocy wszystkich tych osób nasze badania nie byłyby możliwe.

TEREN

Rezerwat „Las Natoliński” znajduje się w północno-wschodniej części Warszawy, na terenie dzielnicy Mokotów. Według Katalogu fauny Polski, jego obszar zaliczony jest do Niziny Mazowieckiej, a według Konorackiego (1977) w podziale fizyczno-geograficznym leży on w mezoregionie geograficznym Doliny Środkowej Wisły.

Powierzchnia rezerwatu wynosi 104,72 ha, z czego obszary leśne wynoszą 96,7% całej powierzchni.

Biogeograficznie rezerwat powiązany od północy z Rezerwatem "Skarpa Ursynowska" i od południa z Rezerwatem „Las Kabacki”. O jego unikalności w skali Europy stanowi fakt, że w wielkich aglomeracjach nie spotykamy już tak dużych i dobrze zachowanych drzewostanów.

Szczególną uwagę zwracają doskonale zachowane sędziwe dęby, z których jeden - Dąb Mieszko znajdujący się tuż za siatką, przy ul. Nowoursynowskiej jest najstarszym i najokazalszym dębem w Warszawie. Na terenie rezerwatu spotykamy różnorodny drzewostan - niekiedy przekształcony przez człowieka, a niekiedy o cechach drzewostanu zbliżonego do naturalnego.

Wyróżniono tu cztery typy lasu:
1. Las jesionowo-olszowo-dębowy Fraxineto-Alneto-Quercetum,
2. Las sosnowo-dębowy Pineto-Quercetum,
3. Las grabowo-dębowy Carpineto-Quercetum,
4. Dąbrowa Quercetum.

Od strony południowej biegnie kanał, który na terenie Natolina rozszerza się tworząc staw. Wody ze stawu odpływają rozdzielającym się kanałem na południowy zachód w kierunku Ursynowa i na wschód do jeziora w Powsinku.

Prace prowadzono głównie na terenach zwartych drzewostanów i na ich pobrzeżach. Badań wymagają środowiska niezalesione oraz wodne.

MATERIAŁ I METODY

Badania prowadzono w 2001 roku, w sumie od dnia 16.03.2001 do 31.12.2001 odbyto 22 wyprawy. Jednodniowe, dzienne ekspedycje zajęły łącznie ok. 200 godzin prac w terenie. Najintensywniej badano dębowy szpaler biegnący przez środek Rezerwatu oraz zadrzewione okolice północno-zachodniej, północnej i południowo-wschodniej części lasu.

W okresie od marca do maja i od października do grudnia zbierano drewno zasiedlone przez larwy, zakładając hodowle , co pozwoliło na stwierdzenie kilku gatunków rzadkich chrząszczy trudnych do zaobserwowania w warunkach naturalnych. Wczesną wiosną i jesienią przeglądano spróchniałe pnie drzew i pniaki w poszukiwaniu owadów zimujących. W sezonie wegetacyjnym, przy odłowie imagines stosowano metodę na upatrzonego tj. wyszukiwano owady na kwiatach, pniach, powalonych drzewach, gałęziach, roślinach zielnych i podczas lotu. Inną metodą było przeglądanie owadów schwytanych w pułapkę świetlną ustawioną przez M. Sielezniewa w pobliżu wejścia od ul. Pałacowej. Z większości zebranego i spreparowanego materiału zostanie założona kolekcja poglądowa, zawierająca okazy oraz obrazy żerowisk owadów w drewnie.

PRZEGLĄD WYBRANYCH GATUNKÓW CHRZĄSZCZY

I. Przedstawiciele rodzaju biegacz Carabus z rodziny biegaczowatych Carabidae

Carabus (s. str.) arvensis HERBST
Carabus (s. str.) granulatus L.
Carabus (Archicarabus) nemoralis MÜLL
Carabus (Tachypus) cancellatus ILL.
Carabus (Oreocarabus) hortensis L.
Carabus (Chrysocarabus) auronitens FABR.

Wszystkie wyżej wymienione gatunki zostały zaobserwowane w sezonie wczesnowiosennym i jesienno-zimowym podczas zimowania pod korą próchniejących pni i pniaków. Są to gatunki dużych, drapieżnych chrząszczy niezbędnych w prawidłowo funkcjonujących ekosystemach. Ich rola w przyrodzie polega na zjadaniu ogromnej ilości innych owadów. Wszystkie gatunki z rodzaju biegacz w Polsce podlegają ochronie prawnej ze względu na swą pożyteczność.

II. Żukokształtne Scarabaeoidea

1. Dorcus paralellelipipedus (L.)
2. Sinodendron cylindrycum (L.)

Oba gatunki z rodziny jelonkowatych Lucanidae znajdują się pod ochroną w województwie Mazowieckim wg załącznika nr 1 do rozporządzenia nr 257 Wojewody Mazowieckiego z dnia 05. 10. 2001.

Pierwszy z nich o polskiej nazwie rodzajowej ciołek, jest nieczęstym gatunkiem związanym ze starym, próchniejącym drewnem liściastym, głównie dębowym.
Drugi - kostrzeń - to gatunek o charakterze występowania borealno-górskim, zasiedlający głównie grab. Na nizinie mazowieckiej jest gatunkiem wyjątkowo rzadkim. W rezerwacie znaleziono imago (kilkanaście exx.) w drewnie grabu 16.03.2001 i jeden ex w naturze
07.06.2001.

3. Trox scaber (L.)
4. Osmoderma eremita (SCOP.)
5. Protaetia (Cetonischema) aeruginosa (DRURY)

Trzeci z wymienionych chrząszczy z rodziny modzelatkowatych Trogidae jest rzadkim gatunkiem odżywiającym się organicznymi odpadkami. Został odłowiony w pułapkę świetlną w czerwcu 2001.

Pachnica Osmoderma eremita to gatunek zagrożony i chroniony w skali Europy. Jest to chrząszcz charakterystyczny dla starych, pierwotnych dąbrów, z których nie są usuwane wiekowe, spróchniałe i powalone drzewa. Ten okazały (ponad 4 cm długości) i piękny kruszczycowaty Cetoniidae ma doskonałe warunki rozwojowe w Rezerwacie, a jego populacja jest dość liczna.

Kwietnica Protaetia aeruginosa to drugi chroniony i okazały gatunek z rodziny kruszczycowatych spotykany w Rezerwacie. Jaskrawe metalicznie zielono ubarwione chrząszcze spotykamy od maja do lipca latające w koronach drzew, nad drogami i przesiekami leśnymi. Jego larwy żerują w próchnie liściastym, prawdopodobnie w dziuplach i próchnowiskach wysoko w koronach drzew. W 2001 roku na badanym terenie spotkano 5 osobników.

II. Kózkowate Cerambycidae

Najwięcej prac badawczych poświęcono tej rodzinie chrząszczy. Spośród blisko 30 gatunków zaobserwowanych w Rezerwacie szczególnie ciekawe są :

1. Tetropium fuscum (FABR.)
2. Stenocorus meridianus (L.)
3. Cortodera humeralis (SHALL.)
4. Ropalopus marcopus (GERM.)
5. Anaglyptus mysticus (L.)
6. Oplosia cinerea (MULS.)
7. Exocentrus punctipennis MULS.

Pierwszy z gatunków (borówka matowa) jest chrząszczem związanym z martwymi świerkami, na Mazowszu spotykanym rzadko. Dnia 18.04.2001 znaleziono czynne żerowiska larw w stojącym, martwym świerku i wydobyto szczątki imago.

Druga kózka (łucznik korzeniowiec) jest gatunkiem bardzo rzadkim i na Mazowszu chronionym. Wieloletni rozwój larwalny przebiega w korzeniach i martwych, grubych konarach leżących na ziemi różnych drzew liściastych. Postacie dorosłe latem spotykamy na kwiatach. Na terenie Rezerwatu dnia 07.06.2001 na liściach kwitnącego derenia została zauważona samica łucznika.

Trzeci gatunek (Cortodera humeralis) jest rzadkim, ciepłolubnym gatunkiem związanym z dębami. 23.05.2001 obserwowano jeden ex. na ścianie budynku w zachodniej części Rezerwatu.

Czwarty gatunek, o polskiej nazwie rodzajowej węglarek, jest gatunkiem charakterystycznym dla Mazowsza, na pozostałym terenie kraju spotykanym wyjątkowo rzadko. W rezerwacie Las Natoliński zasiedla usychające konary i cienkie pnie różnych drzew liściastych. Dnia 16.03.2001 z zebranego wycinka pnia grabu wyhodowano 2 imagines 02.04.2001. Chrząszcze spotykano też na kwiatach głogu na początku maja.

Piąta kózka (cioch) to rzadki, chroniony na Mazowszu i pięknie ubarwiony chrząszcz. Kilkakrotnie odnotowany na kwitnących głogach i dereniach w maju i czerwcu roku 2001. Rozwój odbywa w twardym drewnie pieńków grabu i dębu. W Lesie Natolińskim ma on jedno z nielicznych stanowisk na Mazowszu.

Szósty gatunek (popielatka) to owad związany ekologicznie z lipą. 18. 04. 2001 zebrano kilka wycinków butwiejących gałęzi lipowych, z których w dniach 01-07.05.2001 uzyskano kilka imagines. Jest to nieczęsty chrząszcz, prowadzący skryty tryb życia.

Siódmy kózkowaty (bierka) to niewielki chrząszcz rozwijający się w cienkich gałązkach wiązu, rzadko spotykany w całym kraju. 18.04.2001 pozyskano gałązkę wiązową z okolic bramy przy ul. Pałacowej, z której 03.06.2001 uzyskano 6 imagines.

W 2001 trwały poszukiwania ciekawego gatunku kózki - rębacza dębowego Rhagium sycophanta (SHRANK), którego jedyny okaz w Warszawie schwytano w połowie XX wieku na dębie Mieszka. Jednak badania na razie nie potwierdziły występowania tego chrząszcza w rezerwacie Las Natoliński.

PODSUMOWANIE

Rezerwat „Las Natoliński” w Warszawie jest wyjątkowo cennym trenem o wielkich walorach przyrodniczych. Pierwszy rok badań nad owadami zamieszkującymi las, potwierdza jego unikatowość i znaczenie jako obszaru chronionego w skali województwa. Gospodarka leśna, polegająca na niewielkiej i przemyślanej ingerencji człowieka w procesy życiowe lasu pozwala nam dziś oglądać i badać przyrodę zbliżoną do pierwotnej. Wiele ciekawych i rzadkich zwierząt nie tylko owadów, żyjących na terenie rezerwatu znajduje się na liście zwierząt chronionych. Naszym zamierzeniem jest dalsze badanie entomofauny w Lesie Natolińskim, w celu stwierdzenia i skatalogowania różnych grup owadów. W oparciu o wyniki badań będzie można określić ogólną kondycję lasu i zaproponować skuteczne metody jego dalszej pielęgnacji i ochrony. Umożliwienie dalszych prac badawczych w lesie przyczyni się do lepszego poznania, promowania i ratowania tego pięknego zakątka mazowieckiej przyrody.